واکاوی مولفه های موثر در طراحی باغ موزه کتاب با رویکرد معماری جمعی و تداوم فضا
نوشین شراهی1، مهدیه پورهادی گوابری2
1. دانشجوی کارشناسی ارشد معماری، واحد چالوس، دانشگاه آزاد اسلامی، چالوس، ایران.
2. دکتری معماری، گروه معماری، موسسه آموزش عالی مهرآیین، انزلی، ایران.
چکیده:
هدف اصلی طراحی مجموعه های باغ کتاب این است که، باعث ایجاد محیطی خوشایند برای تفریح، دریافت خدمات فرهنگی، ارتباط انسان ها با یکدیگر و برطرف کردن نیازها و توقعات و حس رضایتمندی آن¬ها می¬شود. در طراحی باغ کتاب به گونه¬ای به این معقوله می¬پردازیم که هدف اصلی در موضوع طراحی رفع نیازهای پله ای از هرم مازلو باشد که به بررسی رابطه میان مولفه های ترکیبی معماری و شاخص¬های تعامل اجتماعی و میزان همپوشانی آنها و بررسی تاثیر آن بر ارتقا تعاملات اجتماعی در فضاهای شهری، بررسی عوامل محیطی اثر گذار بر رفتار و تولید فضا-زمان پلورالیسم می¬پردازیم.
واژگان کلیدی: باغ، موزه، معماری جمعی، تداوم فضا
مقدمه:
در سال هاي اخير توجه به رويكرد معماري جمعي، به ويژه در كشورهاي در حال توسعه، موجب تغيير الگوواره هاي مشاركتي در معماري گرديده است. اين حركت با بررسي و تحليل صحيح سعي در كاستن از تاثير رويكردهاي كاذب داشته و در جستجوي بهبود كيفي محيط مصنوع از طريق فهم اجتماعات، ارزش ها و خواست هاي ايشان مي باشد. اصطلاح “معماري جمعي” (Community Architecture) با ديگر رويكردهاي مشاركتي مانند “معماري اجتماعي” (Social Architecture) و “معماري مشاركتي” (Participatory Architecture) يكسان قلمداد مي¬شده و به طور عمده همه آنها تحت عنوان معماري مشاركتي خوانده مي شوند. در حالي كه معماري جمعي در موضوعاتي مانند نگاه به كاربر، رابطه متخصص با كاربر، مقياس، مكان و كاربري پروژه، سبك معماري و … از ديگر رويكردهاي مشاركتي معماري متمايز است. معماري جمعي از نظر سبك معماري گرايش¬هاي بومي گرايي نوين و ناحيه گرايي را مورد نظر قرار مي دهد. “معماري جمعي” از لحاظ سطح و نوع مشاركت با “معماري مشاركتي” و “معماري اجتماعي” متفاوت است بطوري كه اين رويكرد بيشتر مبتني بر باورها، ارزش ها و نيازهاي جمعي مشتركي است كه از طريق درك الگوهاي رفتاري در يك اجتماعي با ويژگي هاي معين و با تكيه بر عامل “احساس جمعي” تحقق مي پذيرد( اسلامی و همکاران، 1388). هدف اصلی طراحی مجموعه های باغ کتاب این است که، باعث ایجاد محیطی خوشایند برای تفریح، دریافت خدمات فرهنگی، ارتباط انسان ها با یکدیگر و برطرف کردن نیازها و توقعات و حس رضایتمندی آن ها می شود. همچنین هدف طرح باغ کتاب جذب جوانان به ورود در این مجموعه و علاقمندشدن به کتاب خوانی است . قرارهای ملاقات با دوستان، گفتگوها، دیدار همکلاسی¬ها به خصوص ملاقات نویسندگان و ناشران و شرکت در جلسات معرفی کتاب توسط نویسندگان¬، نمایشنامه¬نویسان و به طور کلی ملاقات اهل قلم هست که همگی اتفاقاتی هستند که در خلال فضاهای پویای این مجموعه به صورت ساده امکان پذیر است. وجود این فضاها در مجاورت منظر باغ و بوستان¬، مرکز تجمع جوانان با انگیزه کتاب خوانی و ملاقات دوستداران کتاب حایز اهمیت است.
روش تحقیق :این پژوهش از نوع بنیادی و در پی ارتقا سطح دانش و آگاهی است فلذا روش تحقیق آن به صورت ترکیبی است به این معنا که اجازه می دهد تا مباحث حول روش جمع آوری داده ها در یکدیگر ادغام شوند، به همین خاطر در بخش نخست با هدف تبیین مفاهیم و ماهیت واژگان کلیدی و با بهره گیری از مطالعات کتابخانه ای و اسنادی نگاه مختصری به ماهیت طراحی باغ موزه کتاب و معماری جمعی در راستای تداوم فضا داشته و در لوای راهکارهای طراحی یک مرکز پایدار اجتماعی ارائه می شود.
مبانی نظری:
امروزه انسان در تمامی عرصه های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و علمی نیازمند اطلاعات است و بی تردید اطلاعات ابزار اقتدار و یکی از عناصر بنیادی توسعه در هر نظامی است و یکی از متداول¬ترین راههای دستیابی به اطلاعات، تقویت فرهنگ مطالعه در میان مردم می¬باشد. بنابراین رسیدن به فضاهایی برای دسترسی به دانش بشری و مکانی که در آن شکلی از کنش اجتماعی میان مردم در کنار حضور کتاب امکان پذیر باشد یکی از بهترین پاسخ¬ها به نیاز امروز جامعه خواهد بود و از آنجا که دو مفهوم باغ و کتاب در حیات روزمره ما بیشتر تبدیل به یک نوستالژی شده است در مجموعه باغ کتاب سعی شده همانند تمامی باغ ها با ایجاد محیطی آرام و مفرح و این بار در کنار حضور کتاب که ارزشمند ترین وسیله برای بهتر زیستن انسان می¬باشد “در دل شهر” مکانی را برای اندیشیدن، تعاملات اجتماعی مردم فراهم کند تا با حضور کتاب در لابلای زندگی روزمره مردم شاهد رشد و پویایی جامعه باشیم در این پژوهش سعی شد تا با انجام مطالعات درحوزه¬های مرتبط با کتاب و فرهنگ و همچنین بررسی نمونه¬های موجود، در کنار احتمام به دیدگاه¬ها و مبانی پیرامون آن، به درک درست تر نسبت به اهداف و ماهیت پروژه دست پیدا کنیم که ماحصل این مطالعات منتج به تغییر، تکمیل و بهبود تعاریف و مبانی فضاهایی شد که در ذات هر مجموعه مرتبط با کتاب تا امروز وجود داشته است تا این بار در مجموعه باغ کتاب با نگرشی بهتر تحقق یابد و همچنین با خلق فضاهایی جدید که تا امروز نمونه¬ای از آن وجود نداشته است در راستای ایجاد بستر مناسب جهت زیر ساخت فرهنگی جامعه با هدف اعتلای سطح مطالعه وآگاهی مردم گام برداریم.
باغ موزه:
باغ موزه به محلي اطلاق مي‌شود كه آثار هنري در كنار درختاني همچون چنارهاي كهنسال ، كاج، سرو و … به همراه آبنماها آب راه‌‌ها و حوضچه‌هاي آب نمايش داده مي‌شوند و همه‌ي اينها باعث مي‌شود كه موجب آرامش و انبساط خاطر بازديدكنندگان فراهم شود(صالحی فر، 1389).
باغ کتاب:
مفهوم باغ کتاب نخستین بار با افتتاح باغ کتاب تهران در تیر ماه سال ۱۳۹۶ خورشیدی مطرح شد. امروزه باغ کتاب به فضایی اطلاق می‌شود که با برخورداری از فضای سبز بسیار و اماکن فرهنگی متعددی نظیر آمفی‌تئاتر، گالری و موزه که در راس آنها انواع کتابخانه‌ها قرار دارند، در عین ارائه طیف وسیعی از کتاب‌ها و نشریات به علاقه‌مندان و محققین، فضایی را نیز جهت مطالعه و تحقیق فراهم می‌کند(موسوی، 1396).
معماری جمعی:
به معنای ایجاد رابطه بین دو نفر یا بیشتر که منجر به واکنشی میان آنها شود و این واکنش برای هر دو طرف شناخته شده است.البته تعاریف دیگری نیز برای تعاملات اجتماعی وجود دارد به عنوان نمونه، تعامل اجتماعی و برقراری ارتباط می¬تواند یک موضوع فیزیکی، یک نگاه، یک مکالمه و ارتباط بین افراد باشد که خود مستلزم تعریف رویدادها و فعالیت های متناسب و درنتیجه نقش پذیری مردم در فضا و عضویت آنها در گروه ها و شبکه های اجتماعی است(موسوی، 1392).
نقش مفهوم تداوم فضایی در تبیین حس مکان معماری:
حس مکان به معنای ادراک ذهنی مردم از محیط و احساسات کم و بیش آگاهانه آنها از محیط خود است که شخص را در ارتباطی درونی با محیط قرار می¬دهد، به طوری که فهم و احساس فرد با زمینه معنایی محیط پیوند خورده و یکپارچه می¬شود این حس با ایجاد ارتقا در ماهیت فضا و جریان یافتن معنا و مفاهیم انسانی در آن مقرر می¬شود. شناخت ویژگی¬های فضا می تواند ما را در این امر یاری دهد تا با ایجاد تغییرات مقدور بستر ایجاد مکان معماری را پدید آوریم. مفهوم تداوم فضایی و سیالیت در معماری، یکی از ویژگی¬های فضا است که بشر همواره در طول تاریخ با ابزار¬های کالبدی متفاوت سعی در تجلی آن داشته، این مفهوم با ایجاد ساختار¬های کالبدی_ادراکی در تلاش برای انتقال مفاهیم در فضا از طریق کالبد بوده است. این مقاله با بررسی فاکتور های تاثیر گذار بر مفهوم تداوم فضایی و همچنین شناخت ارکان به وجود آورنده¬ی حس مکان به بیان رابطه میان این دو در فضا می¬پردازد. (رستمی، 1395).
شهر و شهروندی:
شهروند مرکب از دو کلمه «شهر» به معنای جامعه انسانی و «وند» به معنای عضو وابسته به این جامعه است. مفهوم شهروند به خودی خود و به صرف جمع‌شدن و تجمع افراد در کنار یکدیگر حاصل نمی‌شود بلکه این مفهوم در چارچوب و قلمرو جامعه مدنی شکل می‌گیرد. شهروند در مفهوم فرهنگی کلمه، یک موجود اجتماعی است، در واقع شهروندی بیان یک هویت مشترک است و شهروند به همه اعضای جامعه بزرگی اطلاق می‌شود که عنوان یک فرهنگ را به خود می‌گیرد و از این جهت می‌توان عنوان شهروندی را به همه قلمرو و تمدن و فرهنگ سوق داد.
حق به شهر:
مفهوم حق به شهر، شامل تعلق یافتن شهر به شهروندان و مشارکت آنان در امور شهری است. از این رو مهم‌ترین مقولات پیش روی این مفهوم در خلق فضای شهری باکیفیت شامل حکمرانی شهری؛ شمول اجتماعی؛ تنوع فرهنگی در شهر و آزادی‌های اجتماعی و حق دسترسی به خدمات شهری برای تمامی ساکنان شهر است. (الوندی پور، 1394)
عناصر خاطره ساز در مکان و مولفه های شکل دهنده آن:
به طور کلی عناصر خاطره ساز شامل: کالبد مکان، فعالیت و رویدادهای مکان، معنا و حس مکان است.
کالبد مکان بر بستر انسان ساخت یا طبیعی از جمله با معیارهای: منظر شهری، بافت، عناصر نشانه ای¬، نقاط مکث و تاکید، روانی حرکت پیاده و … سنجیده می شود.
فعالیت و رویداد در مکان : بر بنیان فعالیت های فرهنگی، هنری، و اجتماعی از جمله با معیارهای: گذران اوقات فراعت، مناسبت های خاص، نمایشگاه گنجینه ی ارزشمند موزه، نمایشگاه اثار هنری، دوسالانه های گرافیک،عکاسی، نقاشی، مجسمه، هنرهای کاربردی،کنش فردی و جمعی داوطلبانه سنجیده می شود.
معنای مکان: با مفاهیم کیفی همچون هویت، حس تعلق، تداعی معانی، تعامل، همخوانی تصویر ذهنی افراد با وضع موجود مکان، تاریخچه ی خاص آن مکان و نام مکان و…. سنجیده می شود. سه مولفه ی بستر کالبدی، کارکرد و فعالیت، معنا و تداعی؛ قدرت جذب طیف وسیعی از اقشار مردم را به خود دارد (اسمعیلیان،۱۳۹۲).
برآیند سه مولفه ی اخیر نشان از حس خاطره ی جمعی و خطره انگیزی در سصح بالا دارد. موزه هنرهای معاصر اکنون به نماد بی بدیل خاطره در شهر تهران و خیابان امیراباد تبدیل شده. در موزه هنرهای معاصر به جرئت هر سه مولفه تمام و کمال حضور دارند تا خاطره ی جمعی ثبت و بازتولید شود.
قاب زیر بطور خلاصه عملکرد سه مولفه ی کالبد مکان ، فعالیت مکان و معنای مکان را در مورد موزه‌ی هنرهای معاصر نشان می‌دهد.
منابع :
اسمعیلیان، سحر، و احسان رنجبر ۱۳۹۲، بررسی تطبیقی مولفه های موثر بر شکل گیری و انتقال خاطرات جمعی در فضاهای عمومی شهری، نمونه ی موردی: تهران میدان تجریش، میدان بهارستان و میدانچه تئاتر شهر ، مجله معماری و شهرسازی ارمانشهر، شماره ۱۱.
پیام یونسکو ۱۳۶۸، خاطره و خیابان ، شماره ۲۳۱
حبیبی، محسن ۱۳۷۸، فضای شهری، حیات واقعی و خاطره های جمعی، مجله صفه،شماره ۲۸
حبیبی، محسن ۱۳۸۰، جامعه مدنی و حیات شهری، مجله هنرهای زیبا،شماره۷
خسرو خاور، فرهاد، ۱۳۸۳، شهرها و خاطره جمعی،فصلنامه معماری و ساختمان، شماره ۳
گودرزی، غزاله، مصطفی بهزادفر و یوسفعلی زیاری ۱۳۹۸،واکاوی اثر تغییرات کالبدی بافت تاریخی بر حافظه تاریخی شهروندان مطالعه موردی: محور پانزده خرداد، فصلنامه شهر پایدار، دوره ۲، شماره۲
فکوهی ، ناصر ۱۳۸۲، انسان شناسی شهری، نشر نی. تهران
مومنی، کوروش و زهره مسعودی ۱۳۹۵، رابطه فرهنگ و معماری(با بررسی موزه هنرهای معاصر تهران)، جلوه هنر، شماره ۱۵
نادعلیان، احمد و کرم میرزایی ۱۳۸۸، مطالعه موردی شش اثر هنرجدید در موزه هنرهای معاصر تهران، فصلنامه تحلیلی پژوهشی نگره، شماره ۱۳
نفیسی،نوشین دخت ۱۳۸۰، موزه داری،نشر سمت، تهران
LEWICKA M (2008), Place Attachment, Place Identity, and Place Memory: Restoring the Forgotten City Past, Journal of Environmental Psychology.
ZARAT L. (2015), Right to the City for All: A Manifesto for Social Justice in an Urban Century, the just city essays, volume one
بدون دیدگاه